આપણું સૌરમંડળ

નમસ્તે મિત્રો,

આજની આ બ્રહ્માંડની સફરમાં આપ સૌનું સ્વાગત છે.
તમે જાણો છો તેમ આપણા સૌરમંડળમાં કેન્દ્રસ્થાને ‘સૂર્ય’ છે અને તેની આસપાસ અનુક્રમે બુધ (Mercury), શુક્ર (Venus), પૃથ્વી (Earth), મંગળ (Mars), ગુરૂ (Jupiter), શનિ (Saturn), યુરેનસ (Uranus) અને નેપ્ચ્યુન (Neptune) એમ આઠ ગ્રહો પ્રદક્ષિણા કરે છે. જાે કે સાલ ૨૦૦૬ પહેલાં આપણા સૌરમંડળના ગ્રહોની કુલ સંખ્યા નવ હતી, પરંતુ ઈ.સ. ૨૦૦૬માં INTERNATIONAL ASTRONOMICAL UNION (IAU) નામની સંસ્થાએ આપણી સૌરમંડળના ગ્રહોને લગતા નવા નિયમ અને ધારાધોરણો ઘડ્યા. જેમના મુજબ પ્લુટો (Pluto)ને આપણા સૌરમંડળના ગ્રહમાંથી નિષ્કાષિત કરવામાં આવ્યો અને કુલ આઠ જ ગ્રહ રહ્યા.

ઈ.સ. ૧૪મી સદી પહેલા એવી માન્યતા હતી કે પૃથ્વી સ્થિર છે અને સૂર્ય તથા અન્ય ગ્રહો પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કરે છે. પરંતુ ઈ.સ. ૧૪૭૩માં પોલેન્ડમાં જન્મેલા ‘નિકોલસ કોપરનીકસ’એ શોધી કાઢ્યું કે સૂર્ય સ્થિર છે અને પૃથ્વી તથા બીજા ગ્રહો સૂર્યની આસપાસ પ્રદક્ષિણા કરે છે. પરંતુ તે વખતના રૂઢીચુસ્ત પોપના ડરના કારણે તેનું સંશોધન તેના મૃત્યુ પછી પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું. ત્યારબાદ ઈ.સ. ૧૫૬૪માં ઈટલીમાં જન્મેલા ‘ગેલીલીઓ ગેલીલી’એ શોધેલા દૂરબીન વડે સાબિત કરી બતાડ્યું કે સૂર્ય સ્થિર છે અને સૂર્યમાળાના બીજા ગ્રહો સૂર્યની આસપાસ પ્રદક્ષિણા કરે છે. ત્યારબાદ લોકોની માન્યતા ધીરે ધીરે બદલાતી ગઈ.

આ તો વાત થઈ સૂર્યમાળાના ગ્રહોની ગોઠવણીની. હવે આપણે વાત કરીએ તેમના વચ્ચેના અંતરની (Distance). તો સૌ પહેલા સૂર્યથી બુધ (Mercury)નું અંતર અંદાજિત ૫,૭૯,૧0,000 KM. થાય છે. ત્યારબાદ સૂર્યથી શુક્ર (Venus)નું અંતર અંદાજિત ૧0,૮૨,00,000 KM. થાય છે. જ્યારે સૂર્યથી પૃથ્વી (Earth)નું અંતર અંદાજિત ૧૪,૯૬,00,000 KM. થાય છે. આ અંતરને બીજી રીતે વર્ણવું હોય તો આ બ્રહ્માંડમાં સૌથી વધુ ઝડપ પ્રકાશના કિરણોની છે. જે ૧ સેકન્ડના લગભગ ૩,00,000 KM. ની છે. (૩,00,000 KM/Sec). એ રીતે ગણતરી માંડીએ તો સૂર્યમાંથી નીકળેલા પ્રકાશના કિરણોને પૃથ્વી પર પહોંચતા અંદાજિત ૮ Minutes ૨0 second જેટલો સમય લાગે છે. આ વસ્તુ ને બીજી ભાષા માં સમજવું હોય તો ધારો કે સૂર્યનો ગોળો અચાનક ઓલવાઈ જાય (પ્રકાશના કિરણો ઉત્સર્જિત કરવાનું બંધ કરી દે) તો આપણને પૃથ્વી પર તેની ખબર અંદાજે ૮ Minutes ૨0 second ૫છી પડે. આ ઉદાહરણ પરથી તમને સૂર્યથી પૃથ્વીના અંતરનો ખ્યાલ આવી ગયો હશે.

સૂર્યથી પૃથ્વીના આ અંતરને ખગોળ વિજ્ઞાનની ભાષામાં ૧ Astronomical Unit પણ કહે છે. એટલે કે ૧ AU = ૧૪,૯૬,00,000KM. હવે બાકીના ગ્રહોનું સૂર્યથી અંતર ક્રમશઃ વધતું હોવાથી આપણે તેમને Astronomical Unit (AU)ના રૂપમાં ઓળખશું. હવે પૃથ્વીથી થોડા આગળ વધીએ તો મંગળ (Mars) ગ્રહ જેમનું સૂર્યથી અંતર અંદાજિત ૧.૫૨૪ AU છે. અત્યાર સુધીના ચાર ગ્રહો અનુક્રમે બુધ, શુક્ર, પૃથ્વી અને મંગળ આપણે જાેયા. જે Solid Rock Planet (ખડકીય ગ્રહ)ની શ્રૃંખલામાં આવે છે. જેમને એક નક્કર સપાટી છે. જ્યારે ત્યારબાદના બાકી રહેલા ચારેય ગ્રહો અનુક્રમે ગુરૂ, શનિ, યુરેનસ અને અને નેપ્ચ્યુન એ વાયુના ગોળા છે (Gas Giant) તેમને કોઈ નક્કર સપાટી નથી. પરંતુ તેમની ચર્ચા કરીએ તેનાથી પહેલા એક વાત ધ્યાનમાં લેવા જેવી છે કે મંગળ અને ગુરૂ ગ્રહની વચ્ચે લઘુગ્રહો/વિશાળ ખડકોનો એક મોટો પટ્ટો આવેલો છે જે Asteroid Belt તરીકે ઓળખાય છે. ગ્રહો રચાયા હશે, ત્યારે જે વિશાળ ખડકો ભેગા મળીને ગ્રહ રચી શક્યા નહીં હોય તે નાના-મોટા લઘુગ્રહોમાં પરિણમ્યા હોવા જાેઈએ, તેમ માનવામાં આવે છે. આવા નાના-મોટા મળી અસંખ્ય લઘુગ્રહો છે. તે પૈકી પચાસ હજાર તો (૫0,000) તો એટલા મોટા છે કે તેને ટેલીસ્કોપ (દૂરબીન)થી શોધી શકાય છે. એવું માનવામાં આવે છે કે સાડા છ કરોડ વર્ષ પહેલા “ડાયનાસોર” જેવા મહાકાય પ્રાણીઓ પૃથ્વીના પટ પરથી સાફ થઈ ગયાં તેનું કારણ આવા કોઈ લઘુગ્રહનો પૃથ્વી પર પ્રપાત હતો.

આ તો થોડી માહિતી થઈ લઘુગ્રહો વિશે. તેમનાથી આગળ વધીએ તો હવે આવે છે “ગુરૂ ગ્રહ”. સૃૂર્યથી ગુરૂ ગ્રહનું અંતર અંદાજિત ૭૭,૮૫,૪૭,૨00 KM. અથવા ૫.૨ AU જેટલું છે. આ ગુરૂ ગ્રહ આપણી સૌરમાળાનો સૌથી મોટો ગ્રહ છે અને તેને ૭૯ શોધાયેલા ઉપગ્રહો છે. જે ગુરૂ ગ્રહની પ્રદક્ષિણા કરે છે. આ ઉપગ્રહો પૈકી “યુરોપા” નામના ઉપગ્રહ પર વૈજ્ઞાનિકો જીવનની સંભાવનાઓ ચકાસી રહ્યા છે.

ત્યારબાદ હજી તેનાથી આગળ જતાં આવે છે શનિ ગ્રહ (Saturn). સૂર્યથી શનિ ગ્રહનું અંદાજિત અંતર ૧,૪૩,૪0,00,000 KM. અથવા ૯.૬ (AU) જેટલું થાય છે. આ અંતર સૂર્યથી ગુરૂના અંદાજિત અંતરથી બમણા અંતર જેટલું થાય છે. આપણી સૌરમાળામાં શનિને બધા ગ્રહથી અલગ કરતું હોય તો તે છે શનિની ફરતે આવેલા વલયો, જે નાના-મોટા રજકણો (ખડકો)થી બનેલી છે. અને શનિને વર્તુળ આકાર ચક્કર લગાવે છે. આ સાથે શનિ ગ્રહને આ જ સુધી શોધાયેલા ૮૨ ઉપગ્રહો આવેલા છે. જે શનિ ગ્રહની આસપાસ વર્તુળ કક્ષામાં પરિભ્રમણ કરે છે.

અહીં પણ આ બધા ઉપગ્રહો પૈકી “ટાઇટન” નામના ઉપગ્રહ પર વૈજ્ઞાનિકો જીવનની સંભાવનાઓ ચકાસી રહ્યા છે. ત્યારબાદ હજી સૂર્યથી દૂર જતા અનુક્રમે યુરેનસ અને છેલ્લે નેપ્ચ્યુન નામના બે ગ્રહ આવે છે. જેમનું સૂર્યથી સરેરાશ અંતર અનુક્રમે ૧૯.૨ AU અને ૩0.૧ AU થાય છે.

નવા સંશોધન પ્રમાણે આ બંને ગ્રહોમાં થીજેલા એસિડ બરફોના પ્રદેશો આવેલા છે. જે સૂર્યથી આટલી દૂરીના કારણે સંભવ હોઈ શકે. આટલા દૂરના અંતરે સૂર્યનો પ્રકાશ લગભગ નહિંવત પ્રમાણમાં પહોંચે છે. જેમના કારણે બરફના પ્રદેશો બનેલા હોઈ શકે. નેપ્ચ્યુનનું તો અંદાજિત સરેરાશ તાપમાન -૨00°C જેટલું હોય છે.

અહીં આપણા સૌરમંડળના ગ્રહો પુરા થાય છે. પણ આપણા સૌરમંડળની હદ હજી બાકી છે. સૂર્યથી લગભગ ૩0 AU થી લઈને ૫0 AU સુધી લઘુગ્રહોનો એક વિશાળ પટ્ટો આવેલો છે. જેમને “Kuiper Belt” કહે છે, જેમાં મહાકાય રૂપના લઘુગ્રહો આવેલા છે. પ્લુટો પણ આ Kuiper Beltનો સદસ્ય છે. જે ૨00૬ સુધી આપણા સૌરમંડળના નવમા ગ્રહ તરીકે ઓળખાતો હતો. એક વૈજ્ઞાનિક માન્યતા પ્રમાણે ભૂતકાળમાં આ Kuiper Belt માંથી કોઈ એક પાણીના બરફથી ભરેલો લઘુગ્રહ ભટકીને પૃથ્વીની કક્ષામાં આવી ચડતા પૃથ્વી સાથે તેમની અથડામણ થઈ અને જેના ફળ સ્વરૂપ પૃથ્વીમાં પાણીનો ભંડાર ઉદ્‌ભવ્યો. હજી તેમનાથી આગળ જતા “

Oort Cloud” નામે ઓળખાતો વિસ્તાર આવે છે. જે પણ બર્ફીલા લઘુગ્રહોનો બનેલો વિશાળ ભાગ છે. અહીં આવીને આપણા સૌરમંડળની હદ સમાપ્ત થાય છે. ત્યારબાદ Interstellar (તારાઓની વચ્ચે) Travel ચાલુ થાય છે.