આજની સફરમાં આપણે સૌરમંડળ ના મધ્ય ભાગ (centre) એટલે કે સૂર્ય વિશે જાણવાનો પ્રયત્ન કરીશું. સૂર્યનો જન્મ આજથી લગભગ ૪.૫ અબજ વર્ષ પૂર્વે થયો હતો. Nebula theory પ્રમાણે હજારો પ્રકાશવર્ષમાં ફેલાયેલા આણ્વીક વાદળો (Molecule Gas cloud)માં એકથી વધારે સંખ્યામાં સુપર નોવા ધડાકા થતા તેમાંથી એક ભાગ છુટો પડ્યો. જેની સાથે તેમાં રહેલા Raw Material પણ અલગ થયા. ધીમે ધીમે એ છુટા પડેલા વાદળનો ભાગ ગતિ અને દબાણના કારણે ગોળ-ગોળ ફરવાનું શરૂ કર્યું અને સાથે સાથે ગરમ પણ થવા લાગ્યું. જેના કારણે કેન્દ્રમાં વધારે પડતો ભાગ જમા થયો અને જેમને દબાણની ઓછી અસર થઈ તે ભાગ આસપાસ ચક્કર લગાવવા માંડ્યો. આ પૂરી ઘટના થવામાં જ કરોડો વર્ષો નીકળી ગયા. વખત જતા ધીમે ધીમે તાપમાન ઘટતા હાઈડ્રોજન અને હિલિયમ વાળો મધ્ય ભાગ સૂર્યમાં પરિણમ્યો અને તેની આસપાસ ચક્કર લગાવતો ભાગ આપણા સૌરમંડળના ગ્રહો, ઉપગ્રહો, લઘુગ્રહો અને અવકાશીય પીંડો તરીકે અસ્તિત્વમાં આવ્યા. તો આ પ્રમાણે આપણા સૂર્ય અને સૌરમંડળની રચના થઈ.
આપણા સૌરમંડળમાં સૂર્ય સૌથી મોટો પીંડ છે. હકીકતમાં તે આપણા સૌરમંડળનો તારો છે, જ્યારે બાકી બધા ગ્રહો છે. તેની રચના બાકી બધા ગ્રહોથી અલગ છે. સૌરમંડળમાં સૌથી વધારે દ્રવ્યમાન સૂર્ય પોતે જ છે. તેનો વ્યાસ એટલે કે તેનું એક છેડાથી બીજા છેડાનું અંતર ૧૩,૯૨,૦૦૦ KM. છે. તેનું કદ એટલું વિશાળ છે કે તેમાં ૧૦ લાખ પૃથ્વી સમાઈ શકે છે. તમને પ્રશ્ન થશે કે સૂર્ય આટલો મોટો તો દેખાતો નથી ? તેનું કારણ છે પૃથ્વીનું સૂર્યથી અંતર જે અંદાજિત ૧૫ કરોડ KM. જેટલું છે. વળી, આપણા સૌરમંડળની કુલ દ્રવ્યરાશિનો ૯૯ ટકા ભાગ એકલા સૂર્ય પાસે છે. જ્યારે બાકીના ૧ ટકા ભાગમાં આપણી પૃથ્વી સહિતના ગ્રહો, ઉપગ્રહો, લઘુગ્રહો, ઉલ્કા, અવકાશીય પીંડ આવી ગયા. આટલા પરથી તમને સૂર્યની વિશાળતાનો ખ્યાલ આવી ગયો હશે.
સૂર્યના કેન્દ્રભાગને કોર (core) કહે છે. જેનું તાપમાન સૌથી મહત્તમ એટલે કે ૧,૫૬,૦૦,૦૦૦°C જેટલું હોય છે. જ્યારે સૂર્યની બાહ્ય સપાટીનું તાપમાન (જે આપને પ્રકાશિત દેખાય છે તે ભાગ) લગભગ ૬૦૦૦°C જેટલું હોય છે. જે ૩૮૦ અબજ અબજ મેઘાવોટ જેટલી ઊર્જા ઉત્પન્ન કરે છે જ્યારે ધરતીનો સૌથી મોટો માનવનિર્મિત પાવર પ્લાન્ટ ફક્ત ૨૨,૫૦૦ મેઘાવોટ ઊર્જા ઉત્પન્ન કરી શકે છે. માનવ જાતે અત્યાર સુધીના જીવનકાળમાં જેટલી ઊર્જા ઉત્પન્ન કરી છે, તેનાથી કંઈ વધારે ઊર્જા સૂર્ય ફક્ત ૧ સેકન્ડમાં ઉત્પન્ન કરે છે અને આ રીતે સૂર્યને ઊર્જા ઉત્પન્ન કરતાં કેટલાય અરબો વર્ષ થઈ ગયા. આટલા પરથી તમને સૂર્યની મહત્તાનો ખ્યાલ આવી ગયો હશે.
સૂર્યમાંથી ઉત્પન્ન થતી ઊર્જા નાભિકીય સંલયન (Nuclear Fusion) પ્રક્રિયાને આભારી છે, એટલે કે સૂર્યની સપાટી પર રહેલા હાઈડ્રોજન કણોનું પ્રચંડ દબાણના કારણે આપસમાં અથડાઈને હિલિયમના કણોમાં રૂપાંતર થાય છે. આ રીતે સૂર્યમાં પ્રતિ સેકન્ડ અંદાજિત ૬૦ કરોડ મેટ્રીક ટન હાઈડ્રોજનનું ૫૯.૫ કરોડ મેટ્રીક ટન હિલિયમમાં રૂપાંતર થાય છે. અને બાકી રહેલા ૫૦ લાખ મેટ્રીક ટન હાઈડ્રોજનનું ઊર્જામાં રૂપાંતર થાય છે. જેની તાકાત ૧ અરબ મેઘાટન હાઈડ્રોજન અણુબોમ્બ જેટલી હોય છે. તમે વિચારો કે સૂર્ય આટલી ઊર્જા ફક્ત ૧ સેકડ માં ઉત્પન્ન કરે છે. અને આ પ્રક્રિયા કેટલાય અરબ વર્ષોથી ચાલુ છે અને હજી કેટલાય અરબ વર્ષો સુધી ચાલુ રહેવાની છે. તો તેની સામે માનવજાતિની શું વિષાત !
સૂર્ય વિશે આટલી વિગતો મેળવ્યા પછી વિજ્ઞાનીઓને હજી તેના વિશે વધારે જાણવાની જીજ્ઞાસા જાગી, એટલે વિજ્ઞાનીઓએ તા. ૧૨ ઓગષ્ટ, ૨૦૧૯ના રોજ સૂર્ય વિશે વધારે માહિતી મેળવવા માટે “Park Solar Prob” નામનો ઉપગ્રહ સૂર્ય તરફ તરતો મુકયો. જે ૭ વર્ષ સુધી સૂર્યની સપાટી (કોરોના) આગળ પરિભ્રમણ કરી સૂર્ય વિશે વધારે માહિતી એકઠી કરશે. અત્યાર સુધીના ઈતિહાસમાં સૂર્યની આટલો નજીક જવાવાળો આ પ્રથમ ઉપગ્રહ હશે જે સૌરપવન (Solar Wind) અને સૌર જવાળા (solar Flare) વિશે પણ વધારે માહિતી એકઠી કરશે.
સૂર્ય ઊર્જા ઉત્પન્ન કરવાની સાથે Magnetic Field પણ ઉત્પન્ન કરે છે. જ્યારે બે Magnetic Field પરસ્પર ટકરાય છે, ત્યારે સૌરપવન કે સૌર તોફાન (Solar Storm) ઉત્પન્ન થાય છે. આ જ સૌરતોફાન બીજું કંઈ નહીં પણ Highly Electrically charge Particle હોય છે. જે સૂર્યથી છુટા પડી ચારે દિશામાં ૪૫૦ KM/Sec ની ઝડપથી ફેલાય છે. આજ Highly Electrically charge Particle એટલે કે Solar Storm પૃથ્વીના સંપર્કમાં આવે છે ત્યારે પૃથ્વી પરના ઈલેકટ્રીક ઉપકરણો સેટેલાઈટ, તમામ communication System ને ખૂબ જ નુકસાન પહોંચાડે છે. પરંતુ તેનાથી રક્ષણ કરવા માટે પૃથ્વી પાસે તેનું પોતાનું સુરક્ષા કવચ મોજુદ છે. જેને આપણે Earth Magnetic Field તરીકે ઓળખીએ છીએ. જે પૃથ્વીના coreમાં રહેલા Liquid લાવાના સતત ઘૂમવાથી ઉત્પન્ન થતું હોય છે. જ્યારે સૌરતોફાન પૃથ્વી તરફ આવે છે ત્યારે આ Earth Magnetic Field રૂપી સુરક્ષા કવચ સૌરતોફાન રૂપી Plasma ને પરાવર્તિત કરી નાખે છે. અને પૃથ્વીના વાતાવરણમાં પ્રવેશ કરવા દેતું નથી. પરંતુ કયારેક સૌરતોફાનની તીવ્રતા વધારે હોવાથી તે સુરક્ષા કવચ પાર કરી પૃથ્વીના વાતાવરણમાં પ્રવેશ કરે છે. જેના કારણે આપણા Communication and Power System ઠપ પડી જાય છે. અથવા તો ભારે નુકસાન પહોંચાડે છે. જેનું જીવતું જાગતું ઉદાહરણ છે : સાલ ૧૯૮૯માં Eastern Canadaમાં બનેલી ઘટના. જેના કારણે ત્યાં પુરા ૯ કલાક માટે વીજળી ગુલ (off) થઈ ગઈ હતી. જો કે આ સૌરપવનોના કારણે ઉત્તર ગોળાર્ધ (Northern Hemisphere) અને દક્ષિણ ગોળાર્ધ (southern Hemisphere) માં રંગબેરંગી આભા (Aura) ઉત્પન્ન થાય છે. જેનો નજારો જ કંઈક અલગ હોય છે.
હવે વાત કરીએ આપણે સૂર્યના અંત વિશે આપણે જાણીએ છીએ તેમ સૂર્યમાં ૪ અણું હાઈડ્રોજનનું ૧ અણું હિલિયમમાં અને થોડા અંશે ઊર્જામાં રૂપાંતર પામે છે. આ પ્રક્રિયાને Nuclear Fusion કહે છે. જે હજી લગભગ ૫ અરલ વર્ષ સુધી સતત ચાલવાની છે. ત્યારબાદ સૂર્યની કેન્દ્રમાં રહેલો હાઈડ્રોજન ધીમે ધીમે ખલાસ થવા માંડશે એટલે સૂર્યની કેન્દ્રનું તાપમાન હદની બહાર વધી જશે. જેના કારણે સૂર્ય ધીમે ધીમે ફૂલવા માંડશે અને હમણા જેટલો સૂર્ય છે, તેનાથી ૧૦૦ ઘણો મોટો સૂર્ય થઈ જશે. આ પરિસ્થિતિને “રેડ જાયન્ટ” સ્થિતિ કહે છે. આ પરિસ્થિતિમાં આવતા આવતા સૂર્ય, બુધ અને શુક્ર ગ્રહને કયારનો “સ્વાહા” કરી ગયો હશે. ત્યારબાદ પૃથ્વીનો પણ વારો આવી જશે. જો કે ત્યાં સુધી પૃથ્વી પરથી મનુષ્યની સાથે બધી જ જીવસૃષ્ટિનો નાશ થઈ ગયો હશે.
હજી બીજા કરોડો વર્ષો પછી સૂર્યમાં રહેલો હાઈડ્રોજન ખલાસ થઈ જશે. અને ફક્ત હિલિયમ વધશે. આ પરિસ્થિતિમાં સૂર્ય હજી ફૂલવા માંડશે અને સૂર્યની બહારની સપાટી હવે ધીમે-ધીમે છાલની જેમ ખરવા માંડશે. ત્યારબાદ સૂર્યની અંદર ફક્ત ગોટલી જેટલો ભાગ વધશે. જે ત્યારે પણ પૃથ્વી જેટલો મોટો હશે અને તેનું તાપમાન કલ્પનાની બહાર હશે. વિજ્ઞાનીઓ આ પરિસ્થિતિને “White dwarf” સ્થિતિ કહે છે. આ રીતે આપણા સૂર્યને “શ્વેત વામન” તારાનું રૂપ મળશે. ધીમે ધીમે શ્વેત વામન તારો પણ પોતાનું તાપમાન અને ગરમી બંનેને ગુમાવીને છેલ્લે ઓલવાઈને કાળા કોલસા જેવો થઈ જશે. આ રીતે ધરતીની બધી જીવસૃષ્ટિનો અંત કર્યા પછી આપણા સૂર્યનો પણ અંત થઈ જશે. જો કે આ બધી પરિસ્થિતિને હજી ૫ અરબ વર્ષ જેટલો સમય બાકી છે.
પહેલું રોચક તથ્ય : જો કોઈ તારો સૂર્યથી ૨૦ ઘણો કે તેથી વધારે દ્રવ્યમાન વાળો (Mass) હોય તો તે શ્વેત વામન તારો ન બનતા સુપર નોવા ધડાકા સાથે “ન્યુટ્રોન સ્ટાર” અથવા “બ્લેક હોલ”માં પરિણમે છે. તેમના વિશે વિસ્તૃત ચર્ચા આપણે પછી કયારેક કરશું.
બીજું રોચક તથ્ય : ધારો કે સૂર્ય પર અચાનક Nuclear Fusion પ્રક્રિયા અટકી પડે એટલે કે સાદી ભાષામાં કહીએ તો સૂર્ય અચાનક પ્રકાશ ફેલાવાનું બંધ કરી દે (ઓલવાઈ જાય) તો તેની ખબર પૃથ્વી પર લગભગ સાડા આઠ મિનિટ પછી પડે છે. કારણ કે પ્રકાશને પૃથ્વી પર પહોંચતા સાડા આઠ મિનિટનો સમય લાગે છે.
ત્રીજું રોચક તથ્ય : ધારો કે સૂર્ય અચાનક ગાયબ થઈ જાય તો શું થાય ? સૌરમંડળમાં સૂર્યના ગુરુત્વાકર્ષણના કારણે બધા ગ્રહો સૂર્યની પ્રદક્ષિણા કરે છે. જેવો સૂર્ય ગાયબ થયો (કલ્પના કરો) કે તરત પૃથ્વી સાથે સૌરમંડળના બધા ગ્રહો તેમની ચોક્કસ ભ્રમણ કક્ષા છોડી અવકાશમાં અનંત સફરે નીકળી જાય. સાદી ભાષામાં કહીએ તો બધા ગ્રહો રખડુ થઈ ભટકવા લાગે. જ્યાં સુધી કોઈ બીજો સૂર્ય જેવો તારો તેના ગુરુત્વાકર્ષણથી આકર્ષિત ન કરે ત્યાં સુધી પૃથ્વી અને બીજા ગ્રહોની અવકાશમાં અનંત સફર ચાલુ રહે. તેના પહેલા ગ્રહોનો કદાચ “બ્લેક હોલ” સાથે ભેટો થઈ જાય તો ગ્રહો તેનામાં સ્વાહા પણ થઈ જાય. યાદ રહે અહીં આપણે ફક્ત પૃથ્વી અને ગ્રહની વાત કરી છે. પૃથ્વી પરની જીવસૃષ્ટિનું સૂર્ય વગર શું હાલત થાય અને તે કેટલી ટકે તેની કલ્પના કરવી પણ મુશ્કેલ છે.
અપૂર્વ છગનલાલ વેલાણી
મુળ ગામ : લુડવા , હાલે : મીરા રોડ, મુંબઈ
મોબાઇલ : 9819073262